Jij bent goed bezig! Ja, jij, lezer van dit stuk. Want lezen heeft alleen maar voordelen. Vooral als je boeken leest … Maar voordat je je afvraagt of het lezen van dit artikel dan nog wel nut heeft en je niet beter meteen naar de bibliotheek holt of een hardcover uit je kast trekt, lees zeker verder. Wij staken onze neus in cijfers en data en spraken met een expert.
Redactie: Lien Kerff & Nikkie Steyaert; illustraties: Thais Antheunis
In 2023 stelde Herman Brusselmans nog in De Morgen dat de literatuur dood is. “In Vlaanderen is de gemiddelde verkoop van een boek – ik reken Pascale Naessens en Jeroen Meus ook mee – 44 exemplaren”, stelde hij. Maar lezen we ook zoveel minder als hij beweert? En indien dat zo is, verandert ons dat dan als mens? En wat met jongeren en hun smartphone-verslaving? Welke invloed heeft (niet) lezen op hun ontwikkeling? We vroegen het aan Tine Kuypers, pers- en communicatieverantwoordelijke bij vzw Iedereen Leest: dé referentieorganisatie rond lezen en leesbevordering in Vlaanderen. Hun campagnes en initiatieven worden ondersteund en gevoed door onderzoek en literatuur. “Jong geleerd is oud gedaan”, lacht Tine. “In principe zijn wij een organisatie voor iedereen. Maar volwassenen vinden makkelijker hun weg naar literatuur en boeken voor volwassenen krijgen ook meer aandacht in de media. Daarom focussen wij vooral op kinderen en jongeren. Maar niet door hen rechtstreeks aan te spreken, wij begeleiden en ondersteunen vooral de tussenpersonen: zij die de boeken tot bij de kinderen krijgen. Denk daarbij aan kinderbegeleiders, leerkrachten en bibliotheekmedewerkers. Onze inspanningen zijn zeker nodig, want onderzoek wijst uit dat jongeren erop achteruitgaan wat betreft technisch lezen en leesgedrag. Het belang van lezen moet hoog op de agenda komen, want dat is vandaag niet het geval.” Op de vraag waar die achteruitgang vandaan komt, moet Tine het antwoord schuldig blijven. “De opkomst van schermen speelt zeker mee, en het feit dat kinderen vandaag de dag zoveel bezigheden hebben. Vroeger was er meer ruimte om je te vervelen. Dat leidde al snel naar het oppakken van een boek. Maar ik kan niet zeggen dat dat de enige redenen zijn, want in sommige andere Europese landen, met dezelfde tendensen, zien wij niet dezelfde cijfers. Het is dus wat koffiedik kijken. Daar komt bovenop dat er nooit echt grootschalig onderzoek gebeurd is over een grote tijdspanne. Echt onweerlegbare conclusies trekken over het leesgedrag van kinderen en jongeren nu ten opzichte van pakweg 50 jaar geleden, is daarom niet mogelijk. Maar Iedereen Leest – en andere instanties – doen vaak kleinschalig onderzoek naar subthema’s, zoals de impact van digitaal lezen. Als je al die zaken samenlegt, kan je wel duidelijke tendensen onderscheiden.” Zo gezegd, zo gedaan. Aan de hand van onderzoek van Iedereen Leest, Stichting Lezen en een grondig onderbouwde analyse van Nederlands onderzoeks- en adviesbureau Blueyard (in opdracht van KVB Boekwerk, het kennis- en innovatieplatform voor de boekensector in Nederland; n.v.d.r) zochten wij naar de impact van boeken. En naar wat we dus potentieel verliezen als we geen boek meer zouden openslaan.
HOOFDSTUK 1: Om ons empathisch vermogen te versterken en onze horizon te verbreden
De studies Volgens Tine leer je je via boeken meer in te leven in andere mensen en situaties. “Je kan meer empathie opbrengen voor een ander. Dat bevestigen verschillende studies, zoals onderzoek van de Universiteit Amsterdam. Zij toonden aan dat lezers de gevoelens van anderen beter begrijpen dan niet-lezers. Wie veel leest, ziet hoe personages zich gedragen in verschillende situaties of hoe ze met anderen omgaan. Verhalen beschrijven naast dat gedrag ook vaak wat een personage denkt of voelt. Een lezer observeert dat denkproces en sociale gedrag, ook al strookt dat misschien niet met hoe hijzelf in het leven staat. Daardoor leren lezers meer begrip op te brengen voor personen die ze in het echte leven ontmoeten. Dat effect wordt voornamelijk gecreëerd door langere, verhalende boeken of teksten met personages.”
Boeken zoals Harry Potter. Blueyard rapporteert namelijk resultaten van een onderzoek uit 2015, waaruit blijkt dat lezers die meegenomen worden in het leven van deze jonge tovenaar en zijn worstelingen tussen goed en kwaad, achteraf positiever bleken te staan tegenover mensen met een andere geaardheid dan zichzelf, vluchtelingen en andere gestigmatiseerde groepen. Ook Tine bevestigt dat: “Een verhaal hoeft niet dicht bij ons bed te staan om verrijkend te zijn of om ons levenslessen te bieden. Elk goed geschreven fictieverhaal kan je inzichten geven over intermenselijke relaties. Je kan dus evengoed aan empathie werken door een sciencefiction verhaal te lezen.”
Een lezer ontwikkelt met andere woorden een groter voorstellings- en inlevingsvermogen. Die vaardigheden zorgen er zelfs voor dat lezers eerder geneigd zijn om zich actief te engageren in hun omgeving dan niet-lezers. “Twee studies (uit 2017 en 2018) stelden vast dat er een oorzakelijk verband is tussen fictie lezen en verhoogde sociale vaardigheden, en dat in tegenstelling tot wie non-fictie leest of tot wie niet leest”, aldus Tine. “Al willen de onderzoekers non-fictie daarmee niet als onbelangrijk bestempelen: niet de fictionaliteit zou belangrijk zijn, wel het verhalende aspect. Non-fictie die verhalend beschreven wordt, kan ons sociaal vermogen dus ook positief beïnvloeden. Denk maar aan een goede autobiografie.”
De conclusie
Volgens Blueyard hebben die vaardigheden positieve gevolgen op grotere schaal. Zij concluderen op basis van meerdere onderzoeksresultaten het volgende: ‘Actieve burgers, die zich actief inzetten voor de wereld om hen heen, die omzien naar een ander en bereid zijn om daar iets voor te doen, zijn bepalend voor de kwaliteit van de samenleving. Inlevingsvermogen en empathie: ook daarvan weten we dat het vaardigheden zijn die hand in hand gaan met lezen.’
Tine: “Elk goed geschreven fictieverhaal kan je inzichten geven over intermenselijke relaties. Je kan dus evengoed aan empathie werken door een sciencefiction verhaal te lezen”
HOOFDSTUK 2: Om onze taalvaardigheid te verbeteren
De vaststelling
Uit meerdere studies blijkt dat lezen een aantoonbare, positieve invloed heeft op taalvaardigheid. Dat begint al van kleins af aan bij het voorlezen. “De Nederlandse Stichting Lezen stelde vast dat kinderen die als baby worden voorgelezen, later hoger scoren op taal”, vertelt Tine. “Tijdens het voorlezen horen ze nieuwe woorden en structuren, wat hen op latere leeftijd stimuleert om actief met taal aan de slag te gaan. Ook voor kinderen die zelf al kunnen lezen, blijft voorlezen naast zelf lezen belangrijk voor hun taalontwikkeling. En als volwassene kan je door te blijven lezen, die taalvaardigheid continue stimuleren en aanscherpen.”
De impact
Dat klinkt alvast positief, maar wat is daar dan precies de impact van, vragen we ons af. Wel, dat toont Blueyard aan bij het belichten van een groot Europees onderzoek over de invloed van taalvaardigheid op de werkvloer. Daaruit blijkt dat in vergelijking met laaggeletterden, mensen met een hoge taalvaardigheid vaker een arbeidscontract, vaker betaald werk en een hoger uurloon hebben. Een hoge taalvaardigheid heeft dus aangetoonde positieve effecten wanneer we de arbeidsmarkt betreden.
HOOFDSTUK 3: Om verstillende momenten in te bouwen
De studies
Het lezen van boeken lijkt ons vooral ook een verstillend moment, een gelegenheid om even te ontsnappen van de werkelijkheid, niet? Uiteenlopende onderzoeken bevestigen die bevindingen. Stressniveaus dalen en slapen gaat beter. Mensen die lezen, rapporteren minder mentale klachten dan niet-lezers. Lezen heeft op dat vlak dus ook een preventieve functie. Maar de impact gaat zelfs verder. Tine verklaart: “Er bestaat zelfs zoiets als bibliotherapie. Daarbij maakt een therapeut, psycholoog of psychiater gebruik van lezen en literatuur als vorm van therapie.” En ook voor de fysieke gezondheid zijn er voordelen. “Kinderen die graag lezen, lopen als adolescent minder kans op overdadig alcohol- of tabaksgebruik. Dat is wetenschappelijk bewezen.” Ook wij zagen de impact van het lezen van boeken op de gezondheidsvoordelen in de resultaten van meerdere onderzoeken naar voren komen. Het is bijvoorbeeld aangetoond dat chronische pijnklachten verminderd kunnen worden door samen te lezen. Dat werd enerzijds toegewezen aan het samenzijn, en anderzijds aan het genre literatuur. Bij emotioneel en intellectueel uitdagende literaire teksten, moesten de proefpersonen zich meer concentreren. Daardoor hadden de lezers minder pijnbesef, aldus de analyse van Blueyard. Daarnaast zorgt de hogere taalvaardigheid door het lezen ook voor lagere gezondheidsrisico’s. Dat wordt onder andere toegewezen aan het feit dat het moeilijker is voor laaggeletterde mensen om zich te verdiepen in correcte medische gezondheidsinformatie.
De conclusie
“Als je leest, ben je tegelijkertijd gefocust en ontspannen”, aldus Tine. “Je vergeet even alles rondom je – taken die je nog moet doen of andere bekommernissen – waardoor je ook fysiek ontspant. Dat gebeurt minder als je bijvoorbeeld tv kijkt of op je smartphone bezig bent. Want dan sluit je jezelf niet volledig af van de wereld rondom je.”
HOOFDSTUK 4: Om ons brein uit te dagen
De studies
Laten we bij het begin beginnen: kinderen. Blueyard rapporteert dat meerdere onderzoeken een verschil in ontwikkeling van het brein aantonen. Spoiler alert: lezen heeft een positief effect. Een tweelingstudie toonde een hogere algemene intelligentie aan bij kinderen die meer lezen, dan hun eeneiige tweelingbroertje of -zusje. En dan de tieners. Volgens Tine wordt hun concentratie tegenwoordig stevig uitgedaagd. “Ze lezen massaal korte stukjes tekst op hun smartphone. Dat heeft voor- en nadelen. Er wordt dankzij de gsm meer gelezen dan ooit. Je krijgt op die manier veel taal en woordenschat mee, wat positief is. Maar we zien dat jongeren meer moeite hebben om zich te concentreren bij langere stukken tekst.”
De aanbeveling
Tine: “We raden jongeren heel sterk aan om naast alle korte teksten die ze verwerken, ook boeken te lezen. Die versterken hun aandachtspanne en prikkelen hun verbeelding veel meer dan die korte tekstjes via hun smartphone.” Maar wat als je intussen volwassen bent, en vroeger nauwelijks gelezen hebt. Is er dan nog hoop? Kan je je brein op latere leeftijd nog trainen? Ja hoor, zo blijkt uit de analyse van Blueyard. Na zes maanden leesvaardigheidstraining, is er een zichtbaar effect in de hersenen: een verbeterde verbinding tussen verschillende delen van het brein. En als we een dagje ouder worden, is het zeker aangewezen om verder te blijven lezen. Ook Tine is het daarmee eens. “Het is een goede manier om je hersenen fris te houden. Als je blijft lezen, doe je aan geheugentraining. In woonzorgcentra wordt ook vaak samen gelezen of voorgelezen, bijvoorbeeld wanneer zelf lezen moeilijk wordt voor ouderen. Dat houdt de geest jong en helpt het brein te trainen en de concentratie te verbeteren.” Verschillende onderzoeken tonen ook aan dat het de kans op dementie verkleint. Naast die preventie, helpt lezen namelijk ook mensen die al dementerend zijn. In de analyse vinden we resultaten die duidelijk maken dat samen lezen positieve effecten heeft voor mensen met dementie. Hun korte- en langetermijngeheugen verbeterde, ze scoorden beter op luistervaardigheid en er werd een betere algemene kwaliteit van leven gerapporteerd.
Tine: “Boeken lezen is een goede manier om je hersenen fris te houden. Als je blijft lezen, doe je aan geheugentraining”
HOOFDSTUK 5: Om geïnformeerd en kritisch te kunnen nadenken
De studies
Een ander groot voordeel van boeken lezen, zou zijn dat het van mensen kritische en geïnformeerde burgers maakt. “Kritisch kunnen denken, is van belang op individueel en maatschappelijk niveau. En sommige boeken lijken dat op grotere schaal te kunnen beïnvloeden”, licht Tine toe. “Rutger Bregman is bijvoorbeeld zo’n schrijver die veel mensen raakt. Zijn boek De meeste mensen deugen belicht de maatschappij op een positieve manier, en dat heeft een impact gehad op heel wat lezers. 1984, de dystopische toekomstroman van George Orwell, is er nog zo eentje. Die wordt nog altijd gelezen en behoudt zijn invloed. Het kunnen dus boeken zijn die de maatschappij zowel positief als negatief benaderen. Of Max Havelaar van Multatuli. Dat boek heeft zelfs invloed gehad op het oprichten van een fairtrade koffielabel!” Ten slotte heeft geïnformeerd en kritisch kunnen denken, ook invloed op je professionele vaardigheden. Bijvoorbeeld een oordeel kunnen bijstellen om onderbouwd de beste uitkomst te behalen, is van belang in veel jobs. Volgens Canadees onderzoek dat door Blueyard omschreven wordt, kwam deze vaardigheid significant vaker voor bij de proefpersonen die aan literaire verhalen werden blootgesteld.
De conclusie
In de analyse van Blueyard lezen we deze conclusie over verschillende onderzoeken heen: ‘Lezen zet aan tot reflectie en stemt tot nadenken. Reflectie leidt op zijn beurt weer tot het vermogen om kritisch te denken’.
HOOFDSTUK 6: Om sociale verbindingen aan te gaan
De vaststelling
Volgens Tine valt ook het sociaal aspect van lezen niet te onderschatten. “De populariteit van leesclubs stijgt. Er ontstaan steeds meer leescafés waar koffie en boeken op het menu staan. Die sociale verbinding blijkt voor veel lezers belangrijk. We zien die tendens ook in onze facebookgroep ‘wat lees jij?’, waar meer dan 25.000 leden bij aangesloten zijn. De lezers communiceren over boeken die ze lezen, ze wisselen ervaringen uit, vragen boekentips aan elkaar … Een boek lezen kan een impact hebben, en dan helpt het wel om inzichten, enthousiasme en emoties errond te delen.” Europees onderzoek bevestigt dat. Wie samenkomt in een leesgroep en actief deelneemt aan gesprekken over verhalen, kan zich op langere termijn ook mentaal beter gaan voelen, en ook het gevoel hebben deel uit te maken van een sociale groep. Tine: “Op zich is lezen een erg individuele activiteit, dat zou kunnen verklaren waarom mensen toch manieren zoeken om het sociale aspect erin te verwerken. Bij voorlezen is dat trouwens helemaal anders: daar is die interactie net heel belangrijk. Voor ouders of volwassenen kan het een kans zijn om een gesprek aan te gaan met een kind over een moeilijk thema, op een laagdrempelige manier.”
De impact
En het stopt niet bij leesclubs en – cafés. Er is ook een impact op hoe we bijvoorbeeld naar bibliotheken kijken. “Die heeft een sociale functie gekregen”, weet Tine ons te vertellen. “Vroeger was een bibliotheek eerder een archief, een plek met een verzameling boeken. Mensen kwamen, kozen iets uit, en gingen weer weg. Nu is het ook een ontmoetingsplek. Studenten gaan er ook studeren, er zijn cafeetjes, er staan gezellig ingerichte zithoeken, mensen leren er met de computer werken, er worden allerlei activiteiten georganiseerd … Ik vind dat een heel goede evolutie: omdat die mensen dan in de bib zijn en al die boeken zien, verlaagt het de drempel om effectief een boek mee naar huis te nemen en aan het lezen te slaan. De boeken staan er letterlijk binnen handbereik.”
Tine: Vroeger was een bibliotheek eerder een archief, een plek met een verzameling boeken. Nu is het ook echt een ontmoetingsplek”
Wie is Tine Kuypers?
- Tine is pers- communicatieverantwoordelijke bij vzw Iedereen Leest
- Ze woont in Borgerhout, samen met haar partner Timothy en hun 2 kinderen Marith (2) en Lena (5)
- Tine is dol op reizen, cultuur en theater, maar het meest houdt ze van boeken. Ze leest graag fictie en is een grote fan van voorlezen. Haar favoriete (prenten)boek is Samen hier door Olivier Jeffers
OVER IEDEREEN LEEST
Iedereen Leest ziet leesbevordering als een hefboom die kansen creëert en toegang biedt tot leesplezier om de deur te openen naar lezen. Wie graag leest, leest meer en beter. In een maatschappij waar meervoudige geletterdheid een sleutelcompetentie is, hebben lezers meer kansen op een betere lees- en taalvaardigheid. Lezen stimuleert de persoonlijke, cognitieve en emotionele ontwikkeling, het bevordert de maatschappelijke participatie en emancipatie. Lezen heeft een positieve impact op het welzijn en de gezondheid van zowel de (toekomstige) lezers als de gemeenschap.